مجموعه‌ای از مراحل متوالی که برای تولید یک محصول نهایی، از طراحی اولیه تا توزیع محصول، زنجیره ارزش نامیده می‌شود. در هر مرحله از این فرایند، ارزشی به محصول افزوده می‌شود. اجازه دهید این مفهوم را با یک مثال بهتر بررسی کنیم: به‌نظر شما چه تفاوتی در یک بسته رب گوجه فرنگی و دو کیلو گوجه فرنگی وجود دارد؟ آیا هر دو یکسان هستند؟ فکر می‌کنید می‌توانیم با پختن، میکس کردن و بسته‌بندی آن‌ها، یک رب گوجه فرنگی صنعتی تولید کنیم؟ احتمالا شما هم می‌دانید که این فرایند چندان آسان نیست.
یک بسته رب گوجه فرنگی صنعتی، چیزی بیشتر از مقداری گوجه پخته شده‌است. در هر مرحله از تولید این محصول، تامین مواد اولیه باکیفیت، بکارگیری نیروی متخصص، تولید منحصربهفرد و چنین فعالیت‌هایی، ارزشی به محصول اضافه می‌شود که متفاوت از مرحله قبلی است.
اکنون مفهوم زنجیره ارزش و اهمیت آن را در این مثال درک کردیم؛ اما هدف از این کار چیست؟ هدف از تجزیه و تحلیل زنجیره ارزش، افزایش بهره‌وری است تا شرکت بتواند محصول تولید شده را با حداکثر ارزش و کمترین هزینه ارائه دهد. در این مقاله قصد داریم به بررسی کامل زنجیره ارزش یا Value Chain بپردازیم؛ پس تا انتهای مطلب Msys همراه باشید.
زنجیره ارزش چیست؟
مجموعه فرایندها و فعالیت‌هایی که یک کسبوکار متعهد به انجام آن می‌شود تا ارزشی را به محصولات خود اضافه کند، زنجیره ارزش یا Value Chain می‌گویند. این فعالیت‌ها از مرحله اول یعنی تامین مواد اولیه تا مرحله آخر یعنی ارائه محصول و خدمات پس از فروش را شامل می‌شود. افزایش ارزش در قیمت‌نهایی محصول، میزان سوددهی آن و رضایت مشتری، نمایان می‌شود.
تمام فعالیت‌هایی که در جهت جلب رضایت مشتری انجام می‌شود، زنجیره ارزش را می‌سازند. لجستیک درونی، عملیات و تولید، لجستیک بیرونی، بازاریابی و فروش از جمله اقداماتی است که در فرایند زنجیره ارزش انجام می‌گیرند. هرچه این فعالیت‌ها بهتر انجام شود، ارزش نهایی محصول بیشتر خواهد شد.
اهمیت زنجیره ارزش
اهمیت زنجیره ارزش در ایجاد مزیت رقابتی است. فعالیت‌هایی که در این راستا انجام می‌شوند، به ارزیابی کسبوکار، توانایی و نحوه بهبود آن و روش‌های افزایش ارزش کمک می‌کنند.
حاشیه سود محصول از تفاوت دو مولفه ارزش نهایی محصول و هزینه‌ای که بابت ایجاد ارزش صرف شده‌است، بدست می‌آید. بنابراین در‌صورتی که هزینه ثابتی صرف کنیم، هرچه ارزش ایجاد شده بیشتر باشد، سوددهی نیز بیشتر خواهد بود.
اجزای زنجیره ارزش
اکنون که با معنای زنجیره ارزش آشنا شدید، بد نیست که از اجزای زنجیره ارزش نیز آگاه شوید. در ادامه گام‌های کلی و اجزای زنجیره ارزش را بررسی خواهیم کرد.
فعالیت‌های اصلی و پشتیبانی اجزای سازنده زنجیره ارزش هستند. هر دوی این فعالیت‌ها شامل مواردی هستند که برای توسعه محصول یا خدمات، از ابتدایی‌ترین مراحل تا مرحله نهایی، ضروری هستند.
فعالیت‌های اصلی در مدل زنجیره ارزش
پنج فعالیت اصلی در مدل زنجیره ارزش که تمام اقدامات لازم برای تولید محصول را شامل می‌شوند، به شرح زیر است:
- تدارکات داخلی: از جمله اقداماتی که در تدارکات داخلی انجام می‌شود می‌توان به تهیه مواد و منابع از تامین‌کنندگان قبل از تولید محصول اشاره کرد.
- مجموعه عملیات: به چگونگی فرایند تبدیل منابع اولیه به محصول‌نهایی، مجموعه عملیات گفته می‌شود.
- تدارکات خارجی: تدارکات خارجی، در واقع فرایند توزیع محصول است. زمانی که تولید محصول به پایان برسد، باید آن را توزیع کرد.
- بازاریابی و فروش: چگونگی ارائه و فروش محصول یا خدمات تولید شده به بازار هدف، بازاریابی و فروش نام دارد.
- خدمات: ممکن است محصول یا خدمات شما نیازمند پشتیبانی، آموزش برای استفاده از محصول، بیمه‌نامه و ضمانت کالا باشد.
فعالیت‌های پشتیبانی در مدل زنجیره ارزش
فعالیت‌های پشتیبانی مکمل فعالیت‌های اصلی هستند و در ایجاد مزیت در مقایسه با رقبا کمک می‌کنند. این فعالیت‌ها عبارت‌اند از:
- زیرساخت شرکت: سیستم‌های مدیریتی، مالی، حقوقی که شرکت برای تصمیم‌گیری‌های کسبوکار و مدیریت کارآمد شرکت بکار می‌گیرد، جزو زیرساخت‌های شرکت هستند.
- مدیریت منابع انسانی: تمام فرایندها و سیستم‌های مربوط به مدیریت کارمندان و استخدام نیروهای جدید برعهده مدیریت منابع انسانی است. داشتن کارمندان مسئولیت‌پذیر و متخصص، یک مزیت رقابتی فوق‌العاده محسوب می‌شود.
- توسعه تکنولوژی: این بخش به نوآوری کسبوکار کمک می‌کند. در مراحل مختلف زنجیره ارزش، توسعه تکنولوژی با افزایش کارآمدی و کاهش هزینه‌های تولید برای به‌دست آوردن مزین در برابر رقبا بسیار موثر است.
- تدارکات: هدف تدارکات جستجوی منابع با‌کیفیتی است که متناسب با بودجه کسبوکار باشد. چگونگی تامین مواد و منابع برای محصول و ارتباط با تامین‌کنندگان برعهده تدارکات است.
تحلیل زنجیره ارزش
در این مرحله باید فعالی‌ها و هزینه‌های آن را تجزیه و تحلیل کنید. برای تحلیل ارزش لازم است جلسه طوفان فکری برگزار شود تا تمام روش‌هایی که می‌توانند برای مشتریان و کسب‌کارها ارزش‌گذاری کنند را بیابند. فعالیت‌ها باید با مزیت رقابتی که در جستجوی آن هستید، منطبق باشد و بررسی کنید که در راستای این هدف هستند یا نه!
پس از اتمام فرایند تحلیل زنجیره ارزش، باید هزینه فعالیت‌ها را بررسی کنید. هزینه مواد اولیه چقدر است؟ این فعالیت به چند نیروی کار نیاز دارد؟ این سوالات به شناسایی فعالیت‌های مقرون‌به‌صرفه‌تر، کمک می‌کنند؛ به‌صورتی که می‌توان حوزه‌های پیشرفت را پیدا کرد.
مزین رقابتی در زنجیره ارزش
پس از انجام تحلیل زنجیره ارزش، سهامداران اصلی به بررسی نقاطی که کسبوکار در آن سرآمد است و نقاطی که نیازمند بهبود است، می‌پردازند. بهتر است بررسی‌ها با مواردی شروع شود که نیازمند تغییرات کمی هستند اما نتایج چشمگیری به‌دنبال دارند. پس از شناسایی این موفقیت‌های ساده، تیم شما بهتر می‌تواند از عهده چالش‌های بزرگ برآید و کارآمدی بیشتری داشته‌باشد.
هدف از تحلیل زنجیره ارزش، ارائه تصویری روشن از چگونگی تغییر اقدامات و فرایندها برای ارائه حداکثر ارزش به بازار هدف و افزایش حاشیه سود برای شرکت است.
تحلیل زنجیره ارزش پورتر
مدل زنجیره ارزش پورتر توسط مایکل ای. پوتر، پیشگام و استاد دانشگاه هاروارد ارائه شده‌است. مبنا و عملکرد فعلی ما در این عرضه، این مدل زنجیره ارزش است. مدل پوتر به ما کمک می‌کند که ابتدا فرایندهای سازمانی را به اجزای کوچک‌تری تقسیم کنیم و سپس برای افزایش زنجیره ارزش، هر بخش را به‌طور مجزا بررسی کنیم.
جناب پوتر در کتاب مزیت رقابتی، تعریفی از این مفهوم ارائه می‌دهد که مبنای تاریخی مدل پوتر است. وی می‌نویسد:
مزیت رقابتی را نمی‌توان با نگاه کردن به یک سازمان، به‌عنوان یک کل منسجم درک کرد؛ این مفهوم وابسته به فعالیت‌های مجزا و منحصربهفرد در طراحی، تولید، بازاریابی، ارائه، توزیع و پشتیبانی است.
انواع زنجیره ارزش چیست؟
زنجیره ارزش از نظر موقعیت در سه شکل قرار دارد؛ ممکن است محدود به شرکتی خاص در موقعیتی خاص باشد، ممکن است در برگیرنده یک صنعت باشد یا در چند نقطه از جهان برقرار باشد. در مجموع انواع زنجیره ارزش عبارت‌اند از:
زنجیره ارزش در سطح یک سازمان
در زنجیره ارزش در سطح یک سازمان، تمرکز بر فعالیت‌هایی است که سازمان برای بهبود مزیت رقابتی، افزایش ارزش محصول و سودآوری انجام می‌دهد.
زنجیره ارزش در سطح صنعت
در این نوع زنجیره ارزش، مجموعه فعالیت‌های مربوط به مراحل مختلف تولید یک محصول از فرایندهای تهیه، تولید و تحویل و احتمال ادغام و ورود به بازار جدید بررسی خواهد شد.
زنجیره ارزش جهانی
کسب‌و‌کارهایی که با اهدافی مثل صرفه اقتصادی، فعالیت خود را در سطح جهانی انجام می‌دهند و محصول خود را در سطح جهان ارائه می‌کنند، به زنجیره ارزش جهانی مربوط می‌شوند. این فعالیت‌ها شامل توسعه، تولید و بازاریابی است. به‌عنوان مثال شرکت‌های تولید پوشاک برند، تولید محصولات خود را به دلیل نیروی کار ارزان، به کشورهای شرق و جنوب آسیا منتقل می‌کنند.
مراحل پیاده‌سازی زنجیره ارزش
زنجیره ارزش یک فرایند کلان در مدیریت تولید است که از مراحل مختلفی تشکیل شده است. این مراحل به‌صورت متوالی اجرا می‌شوند و هر یک به بهبود عملکرد و ارزش افزوده محصولات یا خدمات کمک می‌کنند.
- تحلیل نیازها: ابتدایی‌ترین مرحله زنجیره ارزش، تحلیل نیازها است. در این مرحله، نیازها و خواسته‌های بازار شناسایی می‌شوند و پایه‌ای برای طراحی فرایند تولید فراهم می‌آید.
- تحقیق و توسعه: پس از شناسایی نیازها، فعالیت‌های تحقیق و توسعه آغاز می‌شود. این مرحله شامل طراحی محصولات جدید، به‌روزرسانی فناوری‌ها، و بهبود فرآیندهای تولیدی است.
- تامین ورودی‌ها: مرحله بعدی تامین ورودی‌ها است. این مرحله شامل تهیه مواد اولیه، قطعات، یا خدماتی است که برای تولید نهایی محصول یا ارائه خدمات موردنیاز است.
- تولید: فرآیند تولید، جایی است که ورودی‌ها به محصولات یا خدمات تبدیل می‌شوند. این مرحله بر بهره‌وری و کیفیت محصول تأثیر می‌گذارد.
- توزیع: پس از تولید، محصولات به مقصد‌‌نهایی ارسال می‌شوند. مدیریت توزیع نیز مهم است تا محصولات به موقع و به شکل سالم به مشتریان برسند.
- فروش و بازاریابی: مرحله فروش و بازاریابی شامل تبلیغات، ارتباط با مشتریان، و فروش محصولات است. این مرحله به توسعه بازار و افزایش فروش کمک می‌کند.
- خدمات پس از فروش: آخرین مرحله زنجیره ارزش، خدمات پس از فروش است. این مرحله شامل تعمیرات، به‌روزرسانی‌ها، و پشتیبانی فنی برای مشتریان است.
بهبود هر یک از این مراحل می‌تواند به بهبود عملکرد زنجیره ارزش و افزایش رقابت‌پذیری کمک کند.
زنجیره ارزش چه تفاوتی با زنجیره تامین دارد؟
زنجیره ارزش و زنجیره تامین دو مفهوم مهم در حوزه مدیریت و تجارت هستند که هرکدام نقش خاص خود را در فرآیند تولید و توزیع محصولات و خدمات ایفا می‌کنند. اما این دو مفهوم چه تفاوتی با یکدیگر دارند؟
- زنجیره ارزش: زنجیره ارزش به تمام مراحلی اشاره دارد که مواد اولیه تا تحویل محصول یا خدمات به مشتری نهایی طی می‌شود. این مفهوم بیشتر به فرآیندهای افزودن ارزش به محصول یا خدمات توجه دارد، از تحقیق و توسعه تا توزیع و خدمات پس از فروش؛ در‌واقع زنجیره ارزش نه تنها به تولید فیزیکی محصول، بلکه به مدیریت اطلاعات، بازاریابی، و خدمات پس از فروش نیز می‌پردازد.
- زنجیره تامین: در مقابل، زنجیره تامین بیشتر متمرکز بر فرآیند تأمین مواد اولیه و کالاها است. این مفهوم شامل تأمین مواد اولیه لازم برای تولید، انبارداری، حمل‌و‌نقل و توزیع محصولات به بازار می‌شود. هدف اصلی زنجیره تامین، اطمینان از تامین به موقع و بهینه منابع موردنیاز برای تولید‌نهایی محصول یا ارائه خدمات است.
با اینکه هر دو مفهوم به بهبود کارایی و توانایی یک سازمان کمک می‌کنند، اما تمرکز زنجیره ارزش بیشتر بر روی افزودن ارزش به محصولات و خدمات و تأثیر بر بازار است در حالی‌که زنجیره تامین، بیشتر به تامین منابع موردنیاز برای تولید تمرکز دارد.
مثالی از زنجیره ارزش
همان‌طور که گفتیم، زنجیره ارزش یک مفهوم کلیدی در صنعت است که فرآیند تبدیل مواد اولیه به محصول‌نهایی را شامل می‌شود. به‌عنوان مثال، در صنعت خودروسازی، زنجیره ارزش از ایجاد قطعات اولیه شروع شده و به تدریج تا رسیدن به خودروی نهایی ادامه دارد. تولید کنندگان قطعات، تجهیزات و خدمات مختلف همگام با این فرآیند مشغول به کارند.
این زنجیره ارزش همچنین به بهبود کیفیت، بهینه‌سازی هزینه‌ها و افزایش بهره‌وری کمک می‌کند. یک مثال دیگر در صنعت مواد غذایی است، این زنجیره از کاشت و برداشت محصولات کشاورزی شروع شده و به تولید، بسته‌بندی، حمل و انبارداری محصولات ختم می‌شود.
سخن پایانی
زنجیره ارزش شامل تمام فعالیت‌هایی است که برای تولید یک محصول انجام می‌شود. همچنین از اهمیت زنجیره ارزش به عنوان یک ابزار مدیریت استراتژیک نیز نباید غافل شد؛ شرکت‌ها با بهبود فرآیندهای مرتبط با زنجیره ارزش، می‌توانند مزیت رقابتی کسب کنند، نقاط ضعف را شناسایی کرده و اصلاحات لازم را در مراحل مختلف برای حل آن‌ها، اعمال کنند.
در این مقاله به بررسی کامل مفهوم زنجیره ارزش یا Value Chain پرداختیم، امیدواریم مطالب ذکر شده برای شما مفید واقع شود.
